Thomas Bowen Rees ve Kardeşlerinden John Langdon Rees. Kaynak:Baker Aile albümü, Levantine Haritage Foundation.

Thomas Bowen Rees Egypt & Levant Steamship Co.Ltd. armatörlük şirketinin de sahibi idi. Şirket Londra merkezli gibi görünmüştür. Osmanlı’da yabancılara tanınan hudutsuz ayrıcalıklardan yararlanmak adına gemileri İngiliz bayraklı olarak ellerini kollarını sallaya sallaya kabotaj seferleri de yaptılar… İzmir Pasaport’ta Thomas Bowen Rees’in armatörlük şirket merkezi olan Rees Hanı var.

Halen yaptığım çalışmanın amacı; Thomas Bowen Rees’in Pasaport’taki Rees Binası ve Rees Binası’nın giriş merdivenleri sonundaki sağlı sollu Trabzonlar ve buradaki gemi maketi, barometre ve Richard Webster yapımı (1860..)saat ile divandan oluşan bu kompozisyonun koruma altına alınmasını önermek, kent kültürüne kazandırılması için bir işaret vermek.

Thomas Bowen Rees 26 Mart 1866’da İzmir’de dünyaya geldi. Babası Thomas Bowen Rees and annesi Ida Josephine (Langdon) Rees idi. Kardeşleri; Mary Louise (Rees) Holland, Ida Olivia (Rees) Gordon, John Langdon Rees, William Benwell Rees and Helen Gertrude (Rees) Cumberbatch idi.

Görkemli Rees Hanı günümüzde Pasaport’ta bir banka şubesi ve kafeterya olarak kullanılan OCM-Oriental Carpet Manufacturers Ltd.-Şark Halıları İmâlat Şirketi genel merkez binasının sırasında yeralmakta idi. Rees Hanı günümüzde de mevcuttur. 1886 tarihli bu hanın kapısının dışında ferforje bir ilk demir kapı vardır. İki kanatlı olan bu kapının orta kısmına doğru Rees’i anımsatan Edwardian stili “R” harfi yer alır. Kapının iki yan kolonları, merdivenler mermerden yapılmıştır ve kapının alınlığında yine Edwadian stili “R” harfi işlenmiş bir madalyon kabarma süsleme bu kapıya daha da saygınlık verir.

Dış kapının üstünde yer alan neo-klasik giriş portiği yirmi basamaklı bir koridorla birinci kata bağlanmaktadır. Girişten itibaren her biri mermer on basamak vişne renkli bir yol halısı ile kaplıdır. Yapı, yalın bir geometriye oturan mekan kurgusuna rağmen, cephe elemanları, oymalı taş konsolları ve balustradları ile balkonlar vurgulanmıştır. İlk on basamağın tam üstüne gelen tavan kısmında bir köprü alnına yerleştirilmiş mermer kabarta röleve ve ortasında mermer kabartma taş işçiliği olan Edwardian stili “R” inisiali (İsmin baş harfi) işlenmiştir.

Saatin tarihçesi şöyledir; “Webster'ın ailesi ilk olarak 1711 yılında Cornhill'in ve yakındaki Royal Exchange'in hemen dışındaki Exchange Alley'de kuruldu. Sonraki yıllarda mağaza birkaç kez yer

değiştirdi ancak hiçbir zaman fazla uzaklaşmadı. 1800'lerin sonlarına kadar 100 yıldan fazla bir süre boyunca Webster'ler Cornhill'e çok yakın bir mesafede saatçilik yaptılar. Cornhill, berberlerden

ayakkabıcılara, kitapçılardan bankacılara kadar kahvehaneler ve dükkanlarla dolu hareketli bir bölgeydi. Bölgede çok sayıda kronometre, saat ve saat üreticisi de yer alırdı.

“İngiliz saat yapımcılığının babası” sayılan Richard Webster (Ailenin Saatçiler Şirketi'ne kayıtlı ilk üyesi), William Webster ile başlayan Webster saat yapımcılığını kurumsallaştıran ilk isim olmuştur. Ayni zamanda İngiliz Admiraltisi’nin ve East India Company’nin saat ve kronometre yapımcısıydı. Saat imalatçısı olarak aile şirketini 1813 civarında 26 Exchange Alley'de kurmuştu. Zamanla 43 Cornhill adresine ve ardından 74 Cornhill'e taşımıştır.”

Sağ taraf uzunlamasına yarım sahalıktaki karşı duvarda ise yine mahogany (Maun) çerçeye yerleştirilmiş ağaç tasarım büyük kristal bir ayna ve altında işlemeli iki kişilik divan vardır.

Soldaki yarım sahanlıkta; uzunluğu 1.60 cm. civarında olan ve cam fanus içinde sergilenen bir genel yük vapurunun donanımlı maketi sergilenmektedir. Bu vapur maketinin cam muhafazasının köşesinde, gemiye ait bir etiket bulunur ve şunlar yazılıdır; “S.S.ANTEROS- Build & Engined by  DUNLOP,BREMNER & Co.Ltd., Port Glasgow. for Egypt & Levant Steamship Co.Ltd. Tam Boy: 390 ft.;Genişlik (Mould): 51.9 ft.;Derinlik: 27.5/2 ft.;Net Reg.Tonu: 2669; Azami seyir sürati: 10.3/4 Knots.” Clyde Built Ships & Shipbuilding arşivinde; inşa tarihi 1917, Denize indirilme tarihi: 22 Kasım 1916, Dunlop,Brenner & Co.Ltd. Port Glasgow’da Inch Tersanesi’nde 287 Kızak No.’su ile inşa

edildiği kayıtlıdır. Yine ayni arşivde dwt: 7610 tons., 4241 gt. Ana buhar makinesi 3 Cy, Tek pervane ve Azami ürettiği güç 1700 ihp. İlk armatörlük firmasının Londra’da kayıtlı Egypt & Levant Steam Ship Co.Ltd.- Thomas Bowen Rees & Co.Ltd olduğu belirtilmiştir.

Thomas Bowen Rees ailesi, 1853 Kırım Harbi sırasında Wales’ten İzmir’e göç etmiştir. Amaçları, İzmir’de, başta kumaş boyası işi olmak üzere, ticaret yapmaktı. İzmirli Giraud ailesinin kuzenlerinden Haydee Maud Rees ve John Langdon ’un oğlu Tom Rees, ailenin öyküsünü yayınlamıştır. Bu anlatı “Merchant Adventurers in the Levant” isimli eserde yeralan Bucalı Thomas Bowen Rees ve İzmirli Francis Werry’nin on sekizinci yüzyıldan gelen yaşamlarını vermektedir.

Thomas Bowen Rees 26 Mart 1866’da İzmir’de dünyaya geldi. Babası Thomas Bowen Rees ve annesi Ida Josephine (Langdon) Rees idi. Kardeşleri; Mary Louise (Rees) Holland, Ida Olivia (Rees) Gordon, John Langdon Rees, William Benwell Rees and Helen Gertrude (Rees) Cumberbatch idi.

Egypt & Levant Steamship Co.Ltd. şirketinin Lloyd’s House Flags & Funnels arması. Kaynak:Lloyd’s House Flags & Funnels 1912 yıllığı. “Yükselen Güneş” , Osmanlı topralarına yerleşen Avrupalı göçmenler için daima doğu olmuştur.

Günümüzde bile Bordeaux’nun şarap bağlarında güneş, levantı işaret eder. Güneşin ülkesi ise Doğu Akdeniz olarak anlaşılmalıdır. Thomas Bowen Rees aynı zamanda İngiliz Egypt & Levant Steamship Co.Ltd. şirketinin İzmir genel acentasıydı.Açıkcası sahibi veya enazından çok önemli bir ortağı idi. Rees’lerin Buca’dan ve İzmir’den göç ettikten sonra yerleştikleri İskenderiye, 1940’lı yıllarda Rumların çok etkin olduğu bir Mısır kentiydi. Bu kentteki Hristiyanlar Rumca, Arapça, Fransızca, İngilizce dillerine hâkimdiler. Her biri enaz üç lisanı biliyor ve konuşuyordu. Rumların İngilizcesi, İzmir’deki İngiliz okullarında öğrenim görmelerine rağmen Rumca aksanlı bir İngilizceydi. Hemen hepsi çok başarılı bir gemi acentesiydiler, ya da denizcilikle ilgili kumanya veya gemi adamı işleri yapıyorlardı.

Rees ailesinden John Rees, uzun zamandır İzmirli bir tüccar ve gemi acentası olan Eugene Eugenides’le orta ölçekli bir armatörlük şirketinin başındaydı ve başka armatörlük şirketlerinin İskenderiye acentası olarak hizmet veriyordu. John Rees de İzmirli bir tüccardı.

Annesi Fransız kökenliydi. Ataları 1789 Fransız İhtilali öncesinde İzmir’e göçetmişlerdi. Bu kentten ayrılmadılar ve gelen kuşaklar on sekiz ve on dokuzuncu yüzyıl boyunca incir, kuru üzüm, halı, kuru boyalar, pamuk tekstil ticareti yaptılar. Babasının dört kardeşi ikisi Rum, biri Rus, biri Macar, biri Fransız ve biri İngiliz olmak üzere altı eş sahibi oldular. Açıkcası ikisi ikişer kez evlendiler. İzmirli iki aile olarak Werrys ve Rees aileleri, 1889’da evlilikler yoluyla bir araya gelecek, akraba olmuşlardır. Werry’nin oğlu Francis Peter Werry de İzmir’de konsolosluk yapmıştır.

Bu dönem İngiliz İmparatorluğu’nun en güçlü yıllarını kapsamaktadır. Kıbrıs’ı ve Malta Adası’nı bu yüzyılda hudutları içine katmıştır ve Yunan Adalarında hudutsuz güç elde etmiştir. Rees ailesi, 1914 yılına gelindiğinde İzmir’de ve İskenderiye’de başta gemi acentesi olarak son derece önemli bir iş

alanının başında olmuştur.

25 Eylül 1914 tarihi bir dönem noktası olmuş ve Rees’ler İzmir’den ayrılmanın kaçınılmaz olduğuna karar vermişlerdir.. Ardından ilk özel stimliyatları olan “Dragon” ile kasım ayı sonu veya aralık ayı başlarında Midilli-Lesbos Adası’na gitmek üzere ailesi, kızkardeşi Ida Gordon ve dokuz aile ferdi, sekiz çocuk, bakıcılar olmak üzere geri dönmemek üzere İzmir’den ayrılırlar. Bir süre sonra Atina’ya yerleşecekler ve bu kentte 46 Stadion Caddesi’nde kendine bir ofis açacaktır.

Thomas Bowen Rees’in üçüncü motoryatı “Latherna”..

İngiltere Osmanlı İmparatorluğu’yla savaş halinde olmasına rağmen, İzmir’deki levantenlerin önemli kısmı yine de yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Örneğin İzmir’de yerleşik birçok İngiliz tüccar gibi Gordon ailesi, Werry’nin Buca’daki eski evinde oturmuştur. Arada İngilizlerin bir kaleye hapsedilecekleri söylentileri yayılsa da Vali Rahmi Bey bunları hep yalanlamıştır. Sadece 1914’te Rees’lerin Buca’daki konağı askerî birliklerin kullanması amacıyla Askerî Vali Pertev Paşa tarafından talep edilmiştir.

Atina’da vefat eden Thomas Rees önce Atina kentindeki İngiliz mezarlığına defnedilmiş, fakat vasiyeti uyarınca 3 sene sonra 1929’da Türkiye'deki İzmir Buca Anglikan Mezarlığı'ndaki Rees aile mezarlığına defnedilmiştir..

Günümüzde Rees Köşkü, Buca Eğitim Fakültesi’ne ait büyük ve güzel bir kampüsün içerisinde yer alır. Buca’nın en büyük tarihi yapısıdır. 1870-1887 yılları arasında bir tarihte yapılmasına rağmen, dönemin küçük Buca köyüne göre oldukça devasa bir yapı olarak inşa edilmiş olması, Rees ailesinin nüfuzunu ve nekadar varlıklı olduklarını da ortaya koymaktadır.

Rees ailesi Buca’da iz bırakmış Levanten ailelerden biridir. Aslen Galler kökenli olan bu aile, pamuk ve iplik ticaretinin kalbi olan Manchester’dan gelmiştir..

Baba Thomas Bowen Rees, 1853 yılında Kırım Savaşı sürerken İzmir’e yerleşmiş ve boya ticareti

sayesinde önemli bir servet kazanmıştır. Aile pek çok farklı işe girişmiş. Türkiye’ye geldikten bir süre sonra pamuk işinden vazgeçerek maden işine yöneldikleri belirtilmiş ve sonrasında da yavaş yavaş daha da büyük bir servet sahibi olmuşlardır.

Devrinin ünlü bir vapur donatanı ve acentesi, İzmir’deki ilk armatör Thomas Bowen Rees ve Francis Werry İzmir’de yerleşik İngiliz kökenli tüccar ve gemi acentesi olarak Thomas Bowen Rees muazzam varlık içinde yaşayan Levantenlerden biriydi. Fotoğrafta erkek kardeşi William Benwell Rees ve eşi Ethel, Buca’da ağabeyinin konağı önünde görülmekte. Otomobil 1910 Tipo 4 Fiat. 4 silindirli ve azami sürati 95 km. idi.Kaynak:Levantine Heritage Foundation.

Buca’da dini konularda yaptıkları katkılar, kendilerinin Buca’daki nüfuzunu da göstermektedir. Önce Buca Protestan Kilisesi’ndeki vitrayları yaptırmışlar ve sonrasında da kilisenin piyanosunu da yine onlar bağışlamışlardır. Tren yolunun bittiği yerin batısındaki araziyi de yine büyük meblağlar ödeyerek Rees ailesi satın almıştır. Yine aynı zamanda Paradiso’daki hipodromun tribünlerini de Rees ailesi yaptırmıştır. Atlara meraklı olduklarını gösteren bir diğer kanıt ise köşklerinin bulunduğu arazinin kuzeyinde halen duran at haralarıdır.

Kaynakların çoğunda yapılış tarihi olarak 1890-1895 tarihleri gösterilmektedir. Ancak yakın dönemde keşfedilmiş bir tabloda köşkün 1887 yılında resmedildiği görülmüştür. Bundan dolayı da köşkün 1880’li yıllarda yapıldığı ihtimali oldukça büyüktür.

David Farkouh’un torunu Stephanie Farkouh ise köşkün yapım tarihini ”20. yüzyıla gelmeden hemen önce” olarak ifade etmiştir. Ailenin bir dönem de İstasyon Caddesi üzerindeki Alparslan Evi’nde oturduğu bilinmektedir.

Rees Köşkü’ne Birinci Dünya Savaşı sırasında Vali Rahmi Bey tarafından el konulmuş. Sonrasında köşk geri verilmiş. Rees’ler 1930’larda köşkten kalıcı olarak ayrılmışlardır.

Rees ailesine ait Buca’daki köşk 1960’da devlete geçmiş ve o tarihten itibaren eğitim kurumu olarak kullanılmaktadır.

1915- I. Dünya Harbi’nin ilk günlerinde Rees ailesinin İzmir’den Atina'ya sığındığı yıl.

Fotoğraftakiler; Soldan sağa ayakta: John L. Rees II (1891-1945), Margarey L. Rees (Evlilik soyadı ile Bayan Russel) 1892-1974, Thomas B. Rees III (1894-1944), Helene D. Rees (Evlilik soyadı ile Bayan Geddes) 1894 -1986; Oturanlar, soldan sağa: I. May Rees (Evlilik soyadı ile Bayan Mackenzie) 1895- 1975, Noël C. Rees (1902-1947), Zoë T. Rees (Evlenmeden önceki soyadı Werry) 1869-1963, William E. Rees (1899-1979) , Olivia N. E. Rees (Evlilik soyadı ile Bayan Johnston) 1901-1965; Ön sıra, soldan sağa: E.M.G. Zoë Rees (Evlilik soyadı ile Bayan Mohsen, Mme. Schemeil) 1909-1988, Frederick N.C. Rees (1908-1965).Kaynak: Rees aile albümü.-Levantine Heritage Foundation.

S.S. Mehmet Akif- (Ex-Palmedes”, Ex- Bizence,” Ex- Firouze”)

Armatörlük yaşamı 150 grt.’lik 1897 inşa “Firouze” adını verdiği bir gemiyle sınırlı kalmıştır.

“Firouze” adı 1929’da “Cheref - Nour” ve 1930’da “Şerefnur” olarak değiştirilmiştir. Bu geminin ilk adı “Palmedes” idi. Satılmış ve “Bizance” adı verilmiştir. 1930’da Alman Köprü İnşaat şirketi tarafından satın alınmış ve adı değiştirilmemiştir.

“Şerefnur” posta vapuru Mersin postası olarak çalışmaktaydı. 24 Kasım 1930 gecesi Marmara’dan Ege’ye seyretmek üzere Çanakkale Boğazı’na doğru seyretmekte olan Şerefnur Vapuru ile Akdeniz’den İstanbul’a gelmekte olan Fransız bandıralı “Jules Henrie” isimli Fransız posta vapuru Doğan Aslan Feneri önlerinde çarpışmış borda seyir fenerleri yanmasına rağmen yanlış manevra yüzünden meydana gelen çarpışma sonucu Şerefnur vapurunun baş tarafında hasar meydana gelmiştir. Jules Henrie’de ise önemli bir hasar olmadığından İstanbul’a devam etmiştir.

Müsademe esnasında vapurda bulunan yolcular büyük bir telaş ve heyecan ile kamaralarından çıkarak güverteye ve can filikalarına doğru koşmuşlarsa da tehlike olmadığı bildirilmiş ve hiçbir yaralanma olmamıştır. Şerefnur geçici onarıma alınmak üzere Gelibolu’da kalmıştır. Geminin

Suvarisi Rahmi Kaptan, Jules Henrie Suvarisi Hanri Kanri Kaptan aleyhine Gelibolu Mahkemesi’nde zarar ziyan davası açmıştır. (25 Kasım 1930 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’ndeki haber.)

Bu olaydan iki yıl sonra geminin ortağı Yelkencizâde Salih Zeki Bey’in iflası nedeniyle Şerefnur Vapuru İstanbul Dördüncü İcra Memurluğu tarafından 13 Mayıs 1932 tarihinde satışa çıkartılmıştır. Şerefnur vapurunun icra yoluyla satışına dair 16 Mayıs 1932 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde yer alan ilanda şöyle denilmektedir: “İstanbul 4. İcra Memurluğu’ndan tamamına 3500 lira muhammen kıymet takdir edilen İstanbul Haliç’te Kalafatyeri’nde kıçtan karaya bağlı ve İstanbul Limanı’na kayıtlı ve 1896 tarihinde İtalya’nın Ansaldo Fabrikasında inşa edilmiş 130/50 tul, 21/75 arz, 10 umk ebadında 93 resim ve 155 senedi bahride mukayyet olup, halen makine aksamı ile güvertesinde fenni bir surette tamire muhtaç olan Şerefnur vapurunun tamamı açık artırmaya vazedilmiş olup, 1 Haziran 1932 tarihinde şartnamesi Divanhane’ye devredilerek 20 Haziran 1932 tarihine rastlayan pazartesi günü saat 14.00’ten 17.00’ye kadar İstanbul 4. İcra Dairesinde açık artırma ile satılacaktır.” Şerefnur Vapuru müteakip açık artırma satışları sonucunda Dedezâde Sırrı Bey’e intikal edecektir.

SS Antalya vapuru

SS Antalya- (Ex- Lomonosoff - Lomonosov, Ex-Antissa)

1981 yılında Glasgow William Dobson & Co’ya ait Walker Tersanesi’de 41 Kızak No.’su ile Archangel- Mourman Steam Navigation Co, Arkhangelsk firması adına inşa edilen yolcu/Yük gemisi “Lomonosoff” 27 Aralık 1890’da denize indirildi ve Mart 1891’de hizmete hazır hale geldi. 977 grt., 480 nrt. ve Tam Boy: 226.5 fr., Genişlik: 30 ft., Derinlik:20.8 ft. olan vapurun Newcastle, Hawtorn, Leslie & Co.Ltd. yapımı 3 silindirli ana buhar makinesi 121 nhp azami güç üretiyordu. Çift pervaneli idi ve 12.7 Knots azami seyir süratine sahipti. Mart 1891’de hizmete girdi. 27 Ekim 1920’de Newcastle, W.Mathwin & Son firmasına satıldı. 1922’de Newcastle bağlantılı Egypt & Levant Steamship Co Ltd (Thomas Bowen Rees & Co. İzmir)’e satıldı ve “Antissa” adı verildi.

1924’de Seyrisefain İdaresi’ne satıldı ve adı “Antalya” olarak değiştirildi. 1930’da Türkiye seyrisefain İdaresi’ne devredildi.

1934’de Devlet Denizyolları İdaresi’ne devredildi. 1938’de Denizbank- Denizyolları İdaresi’ne devredildi.

SS Antar

1940’da TC Münakalat Vekaleti Devlet Denizyolları İşletme Umum Müdürlüğü’ne devredildi. 1952 Denizcilik Bankasi TAO’ya devredildi.

1955 hizmetdışı bırakıldı. Ve Haliç’te söküldü. 1906’da Egypt & Levant Steamship Co Ltd (Thomas Bowen Rees & Co Ltd), London adına Tyne Iron Shipbuilding Co. Willington Quay’de inşa edilen genel yük gemisi “Antar”, 3580grt, 2256nrt, Tam boy: 348.8 ft, Genişlik: 50.0 ft ve Derinlik: 23.2ft idi. North-Eastern Marine Engineering Co Ltd, Wallsend yapımı buhar ana makinesi311 nhp. azami güç üretiyordu, azami seyir sürati 10 knots idi.

1919’da Cardiff merkezli Wigan Steam Navigation Co Ltd (W Robson)’a satıldı.

İzmir’in ilk en güçlü ve filo bakımından da ilk armatörü ve gemi acentesi olan Thomas Bowen Rees’in Pasaport’taki şirket merkezi, günümüzde Rees Hanı olarak bilinmektedir. Fakat orada Türk deniz ticareti tarihi adına çok değerli bir kültür mirası bulunduğu bilinmemektedir veya değerlendirilmemektedir. Bu makalem belki sorumlu adreslerde bir fikir yaratacaktır.

*****