Yazan: Osman Öndeş (Araştırma Makalesi)

Bu çalışmanın amacı; Öncelikle İstanbul’da ticaret denizciliği tarihini kapsayan bir Denizcilik Müzesi ’nin hayata geçirilmesini hedeflemektedir.

Böyle bir denizcilik müzesi nerede açılabilir? Sorumuz budur..

Bu amaçla Haliç’ten başlayarak İstanbul Boğazı Rumeli sahilleri boyunca müzeleri çok kısa bilgilerle naklederek bir hatırlama yapmış olalım.

Haliç’teki Rahmi M.Koç Müzesi                                                                  

1994 yılında ziyarete açılan Rahmi M. Koç Müzesi, Haliç’in kuzey yakasındaki Hasköy semtindedir. Günümüzde yaklaşık 27 bin metrekarelik alana yayılan müze, üç ana bölümden oluşmaktadır. Rahmi M. Koç Müzesi koleksiyonunun bir kısmı da Hasköy Caddesi’ndeki ana girişten Haliç’e uzanan açık alanda ziyaretçilerin ilgisine sunulmaktadır. Klasik otomobiller, Turgut Alp Maçunası,

I&E Greenwald Buhar Makinesi, B-24 Liberator ve diğer uçaklar, Haliç’e demirli durumdaki Fenerbahçe Vapuru ve TCG Uluç Ali Reis Denizaltısı koleksiyonun bu bölümde yer alan parçalarıdır. Kısa süre sonra sergileme alanlarının, Rahmi M. Koç Müzesi koleksiyonuna yeterli gelmemesi nedeniyle Lengerhane’nin (Osmanlı devri denizciliğinde gemiyi sabitlemek için denize atılan zincir ve ucundaki çapaya lenger, bunların yapıldığı yere ise Lengerhane denilmiştir). hemen karşısındaki, harap durumda olan Hasköy Tersanesi satın alınmış ve bu kısmın restorasyonu 2001 yılında tamamlanmıştır. Endüstriyel arkeoloji açısından, en az Lengerhane kadar büyük önem taşıyan tersane, 11 bin metrekarelik bir alana yayılmaktadır. Arsanın üç tarafını büyük bir U biçiminde çevreleyen 14 bina, asıllarına sadık kalınarak restore edilmiştir.

Hasköy Tersanesi, 1861 yılında Şirket-i Hayriye tarafından kendi gemilerinin bakım-onarımı için kurulmuştur.

Bir devre ışık tutan bu yapılar, Kasım 1996’da Rahmi M. Koç Müzecilik Vakfı tarafından satın alındığında ise terk edilmiş durumdaydı. Hasköy Tersanesi’nin Dr. Bülent Bulgurlu başkanlığında yürütülen restorasyonun ardından binaların alan ve yüksekliklerine bağlı olarak müze fonksiyonları belirlenmiştir.

Osmanlılarda gemiyi sabitlemek için denize atılan zincir ve ucundaki çapaya lenger, bunların yapıldığı yere ise lengerhane denilmiştir. Bizans döneminde başka maksatlar için inşa edilmiş bir binanın temelleri üzerine kurulmuş bu Lengerhane’nin geçmişi, Sultan III. Ahmet devrine uzanmaktadır.

Müzenin özel tarihi ise 1991 yılında tarihi Lengerhane binasının Rahmi M. Koç Müzecilik Vakfı tarafından satın alınmasıyla başlamış ve Aralık 1994’de müze ziyarete açılmıştır.

Yaklaşık 2 bin 100 metrekarelik dikdörtgen biçimli arsada tarihi Lengerhane binası, ahşap çatılı küçük bir bina ve taş duvarlar yer alır. Bunların oluşturduğu iç avlunun ve dış mekânın özüne dokunulmadan gerçekleştirilen müze tasarımında, sergilenecek objelerle birlikte binaların dokusunun ziyaretçilere hissettirilmesi amaçlanmıştır. 2016 yılında aile üyelerinin katıldığı bir törenle binaya Mustafa V. Koç ’un ismi verilmiştir.

Denizcilik Müzesi ihtiyacı

Tekrar hatırlayalım; Askerî kavramdaki Deniz Müzeleri “Naval” veya “Maritime Museum”dur. Türkiye’de en büyük Naval/Maritime Museum- Deniz Müzesi, Beşiktaş’tadır. Ayrıca; “İzmit Gemiler Müdürlüğü” müze gemi haline getirilmiş harp gemisi/gemileri içindir. Deniz Kuvvetleri Komutanlarından Oramiral Metin Ataç, İskenderun, Mersin, İzmir ve Çanakkale’de de Deniz Müzeleri tesis ettirmiştir. Son yıllarda ülkemizde emekliye ayrılan bazı harp gemileri farklı noktalarda müze olarak hizmet vermektedir. Bunlar Kocaeli'ndeki Yarhisar Müzesi, Mersin'deki Nusret Mayın Gemisi Müzesi ve İzmir'deki Zübeyde Hanım ve Eğitim Gemisi’ dir. Ayrıca tarihimizde büyük önem taşıyan gemilerin birebir replikaları Ereğli'de Gazi Alemdar Gemi Müzesi’dir ve Samsun'da Bandırma Gemisi’nin replikası Bandırma Gemi Müzesi olarak hizmet vermektedir.

Ticaret kavramında özel deniz ticaretine ait müzeler Maritime /Marine Museum’dur ve dilimizde “Denizcilik Müzesi” olarak anılmalıdır.

Türkiye’de ikinci denizcilik müzesi Feramuz Aşkın ve İlker Meşe ’nin kişisel gayretleriyle kurdukları Tuzla’daki “İlkfer Denizcilik Müzesi”dir.

İzmir’deki Deniz Müzesi’nde Türk Deniz Kuvvetleri'nin yüzen, uçan ve dalış unsurları bulunmaktadır. Türk Donanması’ndan hizmetdışı kalmış TCG Ege Fırkateyni, TCG Piri Reis Denizaltısı, TCG Kasırga Roket Helikopteri ve EU 12 Helikopteri İzmir'deki müzenin objeleridir.

İzmir'in önemli bir özel müzesi ise Arkas Deniz Tarihi Merkezi Müzesi 'dir. Arkas Holding Yönetim Kurulu Başkanı Lucien Arkas'ın 40 yılı aşkın süredir biriktirdiği tüm denizcilik eserleri, bu tarihi binada sergilenmektedir. Bu müzeye çok değerli tablolar ve sair objeler kazandırılmaktadır.

Bodrum'da, Bodrum Deniz Müzesi, Bodrum Kalesi'nin bitişiğindedir. 18 adet Bodrum tarzı tekne maketi ile başlayan bu müzede, şu anda Bodrum guletleri, tekne yapımı, balıkçılık, denizcilik, sünger avcılığı ve deniz canlılarına ilişkin sergiler yer alıyor. Ayrıca Hasan Güleşçi’nin armağan ettiği hayranlık dolu “Deniz Kabukları” koleksiyonu vardır. Emre Kurt’un “Gemi Maketleri Müzesi” çok küçük ölçekli, fakat değerli bir müzedir. Adeta “Kimse görmesin” der gibi kendi dünyasında kalmaktadır.

Kocaeli Gölcük Gemi Müzesi 'nde TCG Gayret ve TCG Hızır Reis, TCG Hızır Reis denizaltısı sergilenmektedir.

Ereğli'deki Gazi Alemdar Gemi Müzesi, Tarsus’taki Nusrat Mayın Gemisi müze kavramında sergilenmektedir.

Haliç’te ikinci ve halen çok küçük ölçekli müze Haliç Kasımpaşa Tersanesi’nde şekillendirilmeye başlayan müze olacaktır.

Haliç’in karşı sahilinde denizlikle ilgili müze yoktur.

Karaköy- Galata’dan sonraki müze- İstanbul Modern Sanat Müzesi

2004 yılından beri beklenen ve en önemli sayılan sanat olayı İstanbul Modern Sanat Müzesi'nin hayat bulması idi. Deniliyordu ki; “Hepimizin rüyasıydı bu, İstanbul Modern Sanat Müzesi ne zaman açılacak? 20 yıllık bir çalışma bu, bir sürü insan katıldı, epey yol alındı, sonra durdu, vs. sonunda İstanbul Modern Sanat Müzesi açıldı. Müze İKSV girişimi ile Eczacıbaşı Grubu şemsiyesi altında yaşam buldu. Koleksiyon da büyük ölçüde Eczacıbaşı koleksiyonu ile İş Bankası koleksiyonu ve Resim Heykel Müzesi koleksiyonundan bir derleme olarak ifade edilmektedir. İstanbul Modern’de seyir terası, kalıcı sergi alanı ve süreli sergi alanı gibi bölümler bulunuyor. Seyir Terası: İstanbul Modern’in seyir terası muhteşem bir İstanbul manzarasına sahip. Kalıcı Sergi Alanı: İstanbul Modern’de sürekli olarak sergilenen eserlerin bulunduğu alan. Süreli Sergi Alanı: İstanbul Modern’de belirli dönemlerde değişen sergilerin yer aldığı bölüm yer almaktadır.

Avrupa’daki denizcilik müzelerine bir örnek

Denizcilik Müzesi konusunda anlatıma devam ederken, Avrupa’da Hollanda’dan bir örnek vereceğim. Hollanda’daki beş deniz müzesi var. Amsterdam’daki en büyük Milli Denizcilik Müzesi - “Nationaal Scheepvaartmuseum”, Dutch East India Şirketine ait 1,100 tonluk, 42 toplu bir kalyon olan “Amsterdam” isimli yük,yolcu gemisinin replikasıyla da etkinlik yaratmakta. 1748 yılında inşaatı tamamlanmış olan Amsterdam ilk seferine 8 Ocak 1749 günü Texel’den hareketle Batavia’ya gitmek üzere başlamıştı. Fakat 26 Ocak 1749 günü İngiliz Kanalı’nda bastıran fırtınaya yenik düşerek battı.

1969 yılında suların çekildiği saatlerde yıllarca, batık satha yakın yerlerden fark edildi.