Mazide kalmış yüzlerce Türk armatörünün öykülerini araştırırken, günümüzde bu ailelerin devamı olan torunlarına, akrabalarına ulaşmayı da başardım. Yıllarca biriken deneyimlerim bana birçok ailede elan muhafaza edilen birçok değerli evrak, sicil kaydı ve fotoğraflar gibi  kaybolmaması gereken belgelerin, çoktandır Türkiye’de olmayan ve kıymeti de takdir edilmeyen Türk Deniz Ticareti Müzesi’ne kazandırılması yerine, kaybolmaya mahkum olduklarını gösterdi.. Üzülürüm..

Kaptanzâde Kaptan Yekta için de böyledir. Bu çalışmamda yeralan bazı kişisel belgeler ve fotoğraflar sadece benim ısrarlı çalışmalarım sonucu ulaşabildiğim torunu Mehmet Aktengiz’in lutfettiği belgelerin pdf olarak kopyalarıdır. Kendisine birkez daha teşekkür ederim.

Kaptanzâde (Kapudanzâde) ailesi Ahıskalı’dır. Ahıska’dan göç ederek Ordu’ya ve daha sonra İstanbul’da Rumelihisarı semtine yerleşmişlerdir. Kaptan Yekta Bey’in eşi Fatma Fehime Hanımdır. Remzi, Rasim ve Sezai adlarını verdikleri üç erkek evlatları olmuştur. Soyadı Kanunu’nun ilanından sonra aile “Aktengiz” soyadını almıştır. Torunu Mehmet Aktengiz’dir.

Kaptanzâde Kaptan  Yekta Bey’in   eşi Fatma Fahime Aktengiz ve  küçük oğlu Sezai Kadir Aktengiz, Kaynak: Kaptan Yekta Bey’in Torunu Mehmet Aktengiz arşivi.

Kaptanzâde Sezai, Mete ailesinden Engin Mete’nin ablasıyla evlenmiştir.

Birzamanlar S.S Gemi Armatörleri Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi Genel Müdürü olan Engin Mete, Kaptanzâde Yekta Bey’in üç gemisinin de kısa aralıklarla batmasından sonra, armatörlükten çekildiğini belirterek şöyle demişti; “Perşembe Pazarı’nda bir tornacı atölyesi açtı. Orada daha ziyade gemilere çalışırlardı. Küçük oğlu Sezai de iyi bir tornacı olarak yanında çalışmıştır.”

Tahlisiye Umum Müdürlüğü’nce Sefain, Acenta veya Kumpanyalara Verilen Abonman Karnesi –

Vapurun İsmi - Yekta;

Bandırası - Türk;

Tonilatosu 482.

Karne No.7;

1 Haziran 1932 tarihinden 31 Mayıs 1933 tarihine kadar bir sene muteber olan işbu karne Yekta Bey’e ita kılındı. Tahlisiye Umum Müdürü Osman.

Tarih: 2 Haziran 1932.

Kaynak - Ahmet Yekta Bey’in torunu Mehmet Aktengiz arşivi.

Bartın Ekspres Postası olarak tanınan “Yekta Vapurları”, bazı ilanlarında “Ahmet Yekta Vapurları” ve diğer bazı ilanlarında “K.Z.A. Yekta Vapurları” olarak yeralmaktadır. Yekta Vapurları filosundaki posta vapuru “İnönü 2” vapurudur ve “Muntazam Akçaşehir - Cide” hattında Sirkeci rıhtımından hareketle Akçaşehir, Alaplı, Ereğli, Zonguldak, Bartın, Amasra, Kuruca Şile ve Cide iskelelerine azimet ve avdet etmek suretiyle tarifeli seferler yapardı. Müracaat Mahalli: Eminönü İzmir Sokak No. 11., Ahmet Yekta İdarehanesi, Telefon: 1399 idi..

 (Sağdan) Kaptan Yekta Bey’in ortanca oğlu Rasim ve büyük oğlu Halit Ramiz.

8 Şubat 1930 tarihli bir ilanda ise “Ahmet Yekta” imzasıyla “İstanbul Üçüncü Noteri Beyefendiye” hitaben şu yazılmıştır; “Efendim, mutasarrıfı (sahibi) olduğum İstanbul Liman Dairesinde mukayyet İnönü namındaki vapurun dört hisse itibarıyle üç hissesini dairenizden müsaade alarak musaddak senedat mucibince Kurucaşileli Topal Alizâde Murat ve İzzet Efendilere ve bir hissenin dahi mezkûr vapur kâtibi Ömer Beyzâde Reşat Bey’e satarak paralarını tamamen almış ve vapuru teslim etmiş olduğumdan keyfiyetin alâkadarlarının malûmu olmak üzere Vilayet ve Cumhuriyet Gazeteleriyle ilanını rica ederim efendim. Eminönü’nde İzmir Sokağında 11 Numarada mukim (oturmakta olan) Kaptanzâde Ahmet Yekta Bey.”

Bu ilanla İnönü vapurunun Kurucaşileli Topal Alizâde Murat ve İzzet’e ve Ömer Beyzâde Reşat Bey’e satıldığını öğreniyor ki, geminin yeni sahipleri de yeni armatörler olmaktadır. 

23 Mart 1930 tarihli bir ilanda “Ahmet Yekta Vapurları” olarak 1200 tonluk azami sürati 12 mil olan Yekta vapuru’nun Kabataş önünden hareketle Ereğli ve Zonguldak iskelelerine yük ve yolcu kabul edeceği duyurulmaktadır. Müracaat adresi: Eminönü İzmir Sokak No. 10, Ahmet Yekta İdarehanesi, Telefon:1399’dur.

22 Nisan 1930 ve 1930 yılı boyunca gazetelerde yeralan ilanlarda “Kapudanzâde Ahmet Yekta Vapurları” ilanları görülmektedir. Bu ilanlardan birkısmı “Yekta” vapuru’na aittir. Yekta vapuru Sirkeci Şimendifer iskelesinden hareketle Zonguldak seferi yapmaktadır. Yük ve Yolcu için Müracaat Mahalli : Eminönü İzmir Sokak No. 11., Ahmet Yekta İdarehanesi, Telefon:1399’dur.

Kaptan Zâde Ahmet Yekta Vaporları İdaresi Makbuzu (Bilet); Makbuz üzerinde; Vapurun İsmi, Yolcunun adedi, Mevki, Güverte, Ekrâp(Varılacak) olunan iskele, Gideceği İskele gibi bilgi satırları vardır. Makbuzun (Bilet) arkasında elyazısıyla “Yekta Bey’den kâffei matlubumu aldım aldım.Hiçbir şekilde alacağım kalmadı. Sabık ateşçilerden Mehmet. Tarih: 13 Kasım 1935 yazılıdır. Kaynak - Ahmet Yekta Bey’in torunu Mehmet Aktengiz arşivi.

S.S Ordu vapuru. Kaynak - Ahmet Yekta Bey’in torunu Mehmet Aktengiz arşivi.

S.S Ordu - (Ex - Barnessmore; Ex - Essere Djidid ; Ex - Julia, Ex - Valetta; Ex - Marie Louise; Ex - Messoud; Ex - Torgout; Ex - Ticaret)

1535 grt. olan “Barnessmore” Thomas Royden & Sons, River Mersey Liverpool tersanesinde 1880 yılında inşa edildi. Tam boy 259.1 ft., Kaimeler arası genişlik 33.9 ft, Derinlik17.9 ft. idi. 2 genişlemeli 163 nhp güç üreten buhar makinesine sahipti.

• 1930 yılına kadar eldeğiştirerek; “Essere Djidid”, “Julia”, “Valetta”, “Marie Louise”, “Messoud”, “Torgout” ve “Ticaret” adlarını aldı.

• 1930 yılında Kırzâde Şevki & Co.’ya satıldı ve gemiye “Ordu” adı verildi.

• 1931’de Yektazâde Ahmet  Yekta Bey’e satıldı ve geminin adı değiştirilmedi.

• 1933’de Ziraat Bankası yedd-i eminliğinde Kalkavanzâde Rıza Bey işletmesine devredildi.

• 1935’de yeniden Kalkavanzâde Rıza Bey ve Yekta Bey ortaklığına devredildi.

• 1938’de bir başka gemiyle çarpışma sonucu battı.

Lloyd’s Register kayıtlarında görülen “Essere Djidid” adı, “Eser-i Cedid” gibi de okunmakta olduğundan, hayli dikkat çekici bir soruya neden olmuştur!

2 Şubat 1934 tarihli haberde Yektazâde Hasan Rıza Bey’e ait “Ordu” vapurunun köprünün açık bulunduğu sırada Haliç’e girmek isterken sulara kapılarak Köprü’ye çarpmak üzereyken geminin süvarisi demir attırmış, fakat köprünün altından geçen elektrik ve telefon kablolarını parçaladığından firma aleyhine soruşturma başlatılmıştır. 11 Mart 1935’de Ereğli limanında hakim olan sert hava yüzünden kömür almak için bekleyen Ordu vapuru sürüklenerek Kabasakal Kumluğu mevkiinde karaya oturmuştur.

Armatör Hasan Rıza tarafından satın alınan “Ordu” vapuru 23 Ekim 1937’de Boğaz’daki akıntılara yenik düşerek, çok hızlı şekilde batmıştır. Geminin maruz kaldığı facia hakkında yapılan açıklamada Geminin süvarisi Süleyman Kaptan şunları söylemiştir; “2000 ton kömür yüklü olarak evvelki gece demirli olduğumuz Beşiktaş İskelesi önünden hareket ettik. Esasen 6 - 7 milden fazla sürat yapamayan gemi bir müddet ilerledi, fakat anafor sulardan çıkamayarak şiddetli akıntılara kapıldı. Ancak 6 mil sürat yapıyorduk ki süratle akan sulara kapıldık ve önümüzde demirli olan Hamidiye okul gemisine çarpmak üzere hızla sürüklendiğimizi dehşetle gördük. Birdenbire gemiye Tam Yol emrini vererek felaketten kurtulmak istedikse de, Ordu kazan dairesiyle makine dairesi hizasından Hamidiye’nin baştarafına bindirdi.”

Faciayı hafif ay ışığı altında seyredenler feryatlar, canhıraş haykırışlar duymuşlardır. Ordu vapuru süratle batmıştır! Facia akabinde Hamidiye Mektep Gemisi’nden atılan halatlar ve denize indirilen motörlerle denizde çabalayan kazazedeler kurtarılmaya çalışılmış, o civarda demirde yatan ve limana ziyaret amacıyla gelmiş bulunan Yunan Averof zırhlısı ile civardaki motorlar ve gemiler yardıma koşmuşlardır.

Batan gemiden kurtarılanlar geminin süvarisi Süleyman Kaptan, İkinci süvari Remzi Kaptan, Birinci Çarkçı İbrahim Hasan, İkinci Çarkçı Osman Hurşid, Makine Lostromosu Cemalettin, Güverte Lostromosu Osman Kemal, Makine Yağcısı Necib Mehmed, Güverte Serdümeni Dursun Ali, Mustafa Hüseyin, Ateşçi Mehmed Mustafa, Ahmed Zekeriyya, Ahmed Kerim, Mustafa Abdullah, Kömürcü Mustafa Sefer, Kamarot Ahmed Mustafa ile gemi aşçısı Recep’in karısı Seniye ve çocukları Yılmaz ve Neş’e’den ibarettir. Geminin ahçısının maalesef gemiden çıkamayarak boğulduğu anlaşılmaktadır. Şilep batarken kendini denize atan geminin süvarisi Süleyman Mahmud Kaptan motörle kurtarılarak Hamidiye kruvazörüne çıkartılmıştır. Faciadan aklını kaybettiği görülen Kaptan bir süre konuşamamış, daha sonra saçma sapan sözler söylemeye başlamıştır.

Batan Ordu vapuru 1880 yılında inşa edildiğine göre, 56 yaşında bulunuyordu! Vakayı müteakip tevkif edilen ve sonra serbest bırakılan geminin süvarisi Süleyman Mahmud Kaptan’ın mahkemesi uzun süre devam etmiştir.

S.S Yekta Vapuru Kaynak - Ahmet Yekta Bey’in torunu Mehmet Aktengiz arşivi.

S.S Yekta – (Ex - Mars; Ex - Marte; Ex - Masuccio; Ex - Trebizon; Ex - Trabzon)

15 Mayıs 1880 inşa 976 grt. olan “Mars” şilebi, Koninklyke Nederlansche Stoomboot Maatschappij, Amsterdam firması adına John E. Laing Builders Ltd. Upon - on Tyne, Tyne And Wear, Sunderland’de inşa edildi. 1930 yılına kadar eldeğiştirerek “Marte” ve “Masuccio” adlarını aldı.

• 1930’da Yelkencizâde ve Mahdumları Vapurculuk şirketine satıldı ve “Trebizon” adı verildi.

• Ayni sene adı “Trabzon” olarak değiştirildi.

• 1931’de 51 yaşındaki “Trabzon” Kapudanzâde Ahmet Yekta Bey’e satıldı ve “Yekta” adı verildi.

• 1938’de Köstence’de Norveç bayraklı Hisperia isimli bir şilebin çarpması sonucu battı.

10 Ocak 1938 tarihli günlük gazetelerde Yekta Vapurunun batışına haberler.

Kaynak:Cumhuriyet ve Son Posta gazeteleri.

Yekta Vapuru batıyor

10 Ocak 1938 - Köstence limanı girişinde Norveç bayraklı bir gemiyle çarpışarak ağır yara alan Yekta Vapurculuk şirketine ait Yekta vapuru batmıştır. Ulaşan bilgilere göre, Yekta Vapuru, İstanbul’da bir Musevi firmaya ait 1200 ton hurda demir yüküyle İstanbul’dan hareket etmiş ve Köstence Limanı önlerine geldiğinde Norveç bayraklı bir şilep yol vererek önlerine geçmek istemiş, fakat sert sulardan yeterli manevra yapamayarak Yekta vapuruna kıç taraftan bindirmiştir. Çarpışma çok şiddetli olmuş, Yekta vapuru çok ağır yara sonucu birsüre suüstünde kalmaya çalışılmış, fakat gemi hızla su almaya başladığından baştankara yapılmıştır.

Köstence Limanı’ndaki İngiliz kurtarma gemisi King Lear vakit geçirmeden kazazede gemiyi kurtarmaya çalışmışsa da, şiddetli fırtınadan dolayı sert sular gemiyi yedeklemeye yetmemiş ve Yekta Vapuru üst güvertesine kadar kadar batarak dibe oturmuştur. Sonraki günler yarasının çok büyük olmasından dolayı, geminin kurtarılmasından ümit kesilmiştir. Müsademede tam suçlu olan geminin Norveç şilebi olduğu açıklanmıştır. Yekta Vapuru sahibi Yekta Kaptan tarafından resmi makamlara yapılan müracaat üzerine, çatmaya neden olan Norveç şilebi şirketine 62.000 TL.’lik bir haciz konulmuştur. Yekta vapuru İstanbul’daki sigorta şirketlerinden birine 16.000’ye sigortalı idi.

Yakın zamanlarda çok iyi bir büyük onarım gördüğünden geminin satış bedeli 35.000 lira olarak belirtilmiştir. Şirkete ait Ordu vapuru da birkaç ay önce Kızkulesi önerinden Hamidiye okul eğitim gemine çarparak battığından şirketin iki gemisi birden  kaza sonucu batmıştır. Norveç Gemisinin şirketi Köstence’de istenen kefaleti vererek gemisinin hareket ettirmişse de İstanbul Boğazı’ndan geçerken alıkonmuş, sonradan durum anlaşılarak gemi serbest bırakılmıştır. Yine gemi şirketi tam suçlu olmalarını dikkate alarak mahkeme yerine sulh yoluyla anlaşma yapılmasını teklif etmiş ve bu istekleri kabul edilmiştir.

King Lear kurtarma römorkörü

S.S.Yekta’yı kurtarmaya çalışan, fakat  üst güverteye kadar batmış olduğundan müdaheleden vazgeçen kurtarma römorkörü “King Lear”,tüm Türkiye kara sularında gemi kurtarma ve yedekleme hizmeti veren  Londra merkezli  Ocean Salvage Co. Ltd.’e ait  idi.

National Maritime Museum Greenwich- Londra arşivinde olan “Salvage operations in Near Eastern Waters' (signed) 'W. A. Doust', ID-ALB1394” Dosya kayıtlı albümde Kurtarma Römörkörü King Lear’in yapmış olduğu gemi kurtarma operasyonlarının fotoğrafları ve kısa açıklamaları bulunmaktadır.

Bu albüm Londra merkezli Ocean Salvage Co. Ltd. tarafından Çanakkale Boğazı, Ege Denizi ve Karadeniz bölgesinde 1920-23 yılları arasında yürütülen çalışmalarla ilgilidir. Bu yıllara kadar Osmanlı Devleti son yıllarından gelerek Türkiye karasularında gemi kurtarma yedekleme hizmetleri bu İngiliz şirketine ait idi.

Bu albümde köşeleri monte edilmiş 103 fotoğraf vardır. 47 fotoğrafın monte edildiği 8 ek sayfa daha bulunmaktadır. Tasvir edilen gemilerin çoğu hakkında bilgi eklenmiştir. Albümde şu gemiler yer almaktadır: Caesar II (1906) kurtarma vapuru, eski Hull trol gemisi, reg. Londra 1920; Massena (1895) Fransa 65; Adelina (1921) İtalyan; Smyrne (1911) Yunan, eski Olympiade, 1921'de yeniden adlandırıldı; Iro (1899) Yunan, 21/5/1922 saman yükü yandı, 22/5/1922 batırıldı, 2/7/1922 yeniden yüzdürüldü; Marmara(Marmaras) (1918) Yunan, 26/3/1922'de karaya oturdu ve yeniden yüzdürüldü; Belos (1885) İsveç kurtarma gemisi; Nicolo Tommaseo (1910) İtalyan; Bosphorus Fener Gemisi; SC 338 (yaklaşık 1917) ABD 65; Ferencz Jozsef Kiraly (1913), İtalyan, Fiume 1919- kayıtlı, 1924'te yola çıktı; Cleopatra III (1906) eski Cleopatra, kurtarma gemisi, Hull'un eski trol gemisi, bağlama limanı Londra 1920; Agordat (1899) İtalya 65; Ingrid (1911) İsveçli, 13/2/1923'te karaya oturdu, 19/2/1923'te karaya oturdu; Georges S. (1877) Yunan, 10/2/19123'te karaya oturdu, yeniden yüzdürüldü; Vinh-Long (1881) Fransız nakliye gemisi kaza sonucu yandı ve 16/12/1922'de Marmara Denizi açıklarında kayboldu; Yavuz (1911) Türkiye; Atene (1900) İtalyan; HMS Stonehenge (1919); Breynton (1909); Catania (1910) İtalyan, Ascensione olarak yeniden adlandırıldı 1922-3, Sausenberg (1900) ex Numida 1919-26, Esmeralda oldu; Wico (1888) ex Paula, 1923'te L.R.'den, ABD; La Valette (1879) kurtarma römorkörü; HMS Ben-My-Chree (1908).
Albümdeki 8 gevşek (Loose) sayfa, albümdeki sayfalarla aynı boyuttadır ve aynı elle yazılmış başlıklara sahiptir, ancak genellikle albümün kendisinden daha sonraki, 1923-6 yıllarındaki kayıpları göstermektedir ve gemiler şunlardır: Naluca (1914) Rumania 65; Manhattan Island (1919) ex Osakis, yaklaşık 1922 ABD'de yeniden adlandırılmıştır; Thomas Fooks J. (1865) 6/12/1925'te karaya oturmuştur, Ağustos 1926'da sökülmek üzere satılmıştır; Ottoka (1896)  Yunan bayraklı, 7/12/1925'te batmıştır; Nicolaos (1901) Yunan bayraklı, 20/12/1925'te karaya oturmuş  ve gece yarısı yeniden yüzdürülmüştür; Charterhouse (1910) çarpışmadan sonra 16/2/1926'da karaya oturtulmuş, yeniden yüzdürülmüştür; Imerethie II (1924) Fransız, 21/5/1925'te karaya oturdu , tekrar yüzdürüldü; Uguaglianza (1901) İtalyan, 16/11/1925'te karaya oturdu,tekrar yüzdürüldü; Canonnier (1919) Belçikalı, 3/6/1923'te karaya oturdu, 4/6/1923'te tekrar yüzdürüldü; Ingrid (1911) İsveçli; La Valette (1879); King Lear (1906) kurtarma gemisi eski adı- Hull trol gemisi, reg. Londra 1920; Ayancık (1873) Türk, 30/6/1924'te battı,tekrar yüzdürüldü.Kaynak: National Maritime Museum Greenwich,London;  ID- ALB1394.

S.S.İntepe’nin Lloyd’s Register of Shipping 1933 yıllığındaki kaydı.

S.S İntepe - (Ex- G.M.B. ; Ex - Soglaise;Ex - Peleus)

1933 Lloyd’s Register kayıtlarında armatörleri “Kaptanzâde Ahmet Yekta ve Fuad” olarak verilen “İntepe” 1878 R. Dixon & Co. Middlesbrough inşa bir posta/yük gemisiydi. Tam boy: 175.4 ft., Kaimeler arası genişlik 25.7 ft. ve Derinlik 14.6 ft. idi. İnşa sahipleri Havemeyers & Elder olan gemi, 2 genişlemeli buharlı makinesiyle 106 nhp güç üretmekteydi. Gemiyle ilgili resmi gemi sicili kayıtlarındaki diğer bilgilere göre 604 gt. olan gemi 1930 yılında “Kaptanzâde Ahmet Yekta ve Fuad” tarafından satın alınmış ve “İntepe” adı verilmiştir.

1932’de geminin adı “Martı” olarak değiştirilmiştir.

1933’de Dillizâde Mehmed ve Kardeşleri’nin satın aldığı gemiye “Türkan” adı verilmiştir. 1937’deki armatörü “Fuat Recep” olarak kayıtlıdır.

“Kaptanzâde Ahmet Yekta ve Fuat” ortaklığının sahip olduğu birdiğer gemi Cochrane & Sons inşa 198 grt.’lik hayli küçük bir gemiydi. İlk adı “Reliance” idi. Sadıkzade firmasına ait  olan  bu gemi, 1928 kayıtlarında “In - Eunu II” olarak verilmektedir. 1930’da geminin adı “İnönü II.” olarak değiştirilmiştir. “İnönü II” oluşundaki gerekçe, Sadıkzâde Biraderler ve Şürekâsı’nın 1795 dwt’luk “İnönü” isimli posta/yolcu gemisiyle isim benzerliğini önlemek olmalıdır.

Kaptanzâde Ahmet Yekta ve Yektazâde Hasan Rıza ailesi, soyadı kanunu gereğince “Kaptanzâde” olan aile unvanlarını “Aktengiz” soyadına çevirmişlerdir.

                                       ******